ĐẶT LẠI VẤN ĐỀ : THỜI ĐIỂM RA ĐỜI CỦA VĂN MIẾU VÀ QUỐC TỬ GIÁM ?

          

                                              ĐẶT LẠI  VẤN ĐỀ :                                                        

            THỜI ĐIỂM RA ĐỜI CỦA VĂN MIẾU VÀ QUỐC TỬ GIÁM ?                                   

                                                                                                               Đinh Văn Tuấn

          Từ trước tới nay, mỗi lần nhắc đến Văn Miếu - Quốc Tử  Giám  thì hầu như mọi người từ các sử gia,  các học giả  nghiên cứu văn hóa Việt Nam, cho đến các thầy giáo, sinh viên…tất cả đều tin tưởng, khẳng định không một chút hoài nghi, có thể nói đã in sâu vào tiềm thức rằng: Theo chính sử, Văn Miếu  lần đầu tiên được vua Lý Thánh Tông cho xây dựng vào năm 1070 và Quốc Tử Giám  lần đầu tiên được xây dựng vào năm 1076 dưới triều vua Lý Nhân Tông. Nhưng trớ trêu thay, chính trong niềm tin êm đềm ấy, thật bất ngờ đã nổi lên một cơn sóng “hoài nghi” làm xao động mọi người. Số là vừa qua, trong hội thảo “1000 năm vương triều Lý và kinh đô Thăng Long” được tổ chức ở Hà Nội vào ngày 21/11/2009, có một chủ đề gây nhiều  tranh cãi được đặt ra từ  Tiến sĩ  Alexey Polyakov (Trung tâm Việt Nam học, Viện Á Phi, ĐH Moskva, Liên bang Nga), khi ông nêu ra luận điểm: “Vào thế kỷ XI ,Văn Miếu chưa ra đời” và chủ đề này trở thành điểm “nóng”  của cuộc hội thảo. Theo PGS.TS Sử học Tạ Ngọc Liễn qua bài viết  “Về ý kiến “Thế kỷ XI chưa có văn miếu” của tiến sĩ A.B.Policốp” [Văn nghệ số 50 ngày 12-12-2009] thì “Thực ra  quan điểm “Văn Miếu chưa thể xuất hiện ở Đại Việt”  đã được A.B.Policốp  đưa ra cách đây 20 năm, trong một bài báo gửi tới Tạp chí Nghiên Cứu Lịch sử nhưng TCNCLS không đăng và có mời A.B.Policốp, lúc đó ông đang công tác ở Đại sứ quán Liên Xô tại Việt Nam, để đến trao đổi vì sao Tạp chí không đăng, mà lý do chính là nội dung bài báo không đủ sức thuyết phục về mặt khoa học thậm chí có sai sót về tri thức, thí dụ tác giả hiểu Văn Miếu là Miếu Văn chương…” thế nhưng điều ngạc nhiên là quan điểm cũ kỹ, lạc hậu này lại bỗng nhiên trở thành điểm nóng sau 20 năm! đến nỗi: “Nhiều nhà nghiên cứu Việt Nam không đồng tình với TS Polyakov, riêng GS Phan Huy Lê cho rằng, cả 2 quan điểm của TS Polyakov cần được tiếp nhận với thái độ cởi mở, còn để khẳng định đúng sai thì cần tiếp tục được nghiên cứu…Gói gọn trong một ngày nên như GS Lê tổng kết, nhiều học giả cảm thấy “thòm thèm” vì chưa đủ thời gian thảo luận thêm để không chỉ thống nhất những khác biệt, mà còn mở ra những vấn đề mới cần nghiên cứu tiếp.” [theo VietNamNet  - Thế kỷ XI chưa có Văn Miếu-Quốc Tử Giám] Như vậy người đầu tiên hoài nghi thời điểm ra đời của Văn Miếu-Quốc tử Giám chính là một người nước ngoài, Tiến sĩ  Alexey Polyakov, cũng theo Tạ Ngọc Liễn (Bđd) lý lẽ chính yếu của TS A.Polyakov là dựa vào Việt sử lược không ghi chép gì về tên gọi “Văn Miếu” như Đại Việt sử ký toàn thư, Văn Miếu là danh xưng chỉ có vào đời Minh (Trung Quốc) và thời Lý rất sùng mộ Phật giáo, Nho giáo không thể phát triển  trong bối cảnh này nên vào thế kỷ XI, Văn Miếu chưa thể  xuất hiện vào triều Lý, Văn Miếu được ĐVSKTT ghi nhận chỉ là một ngụy tạo  và cho đến nay có lẽ chỉ một mình PGS.TS Sử học Tạ Ngọc Liễn là có ý kiến phản bác mạnh mẽ qua bài  viết  đã kể trên song hình như chưa có sức thuyết phục cao và chỉ mới dừng lại ở thời điểm nhà Lý chứ chưa tìm hiểu sâu xa hơn.   

         Sự thật thì vào thế kỷ XI Văn Miếu – Quốc tử giám  đã được nhà Lý xây dựng chưa? Thời điểm ra đời? Bài viết này không có ý định phê bình trực tiếp các bài viết của TS A. Polyakov và  PGS.TS Sử học Tạ Ngọc Liễn (chỉ đôi khi nhắc đến vì liên quan đến vấn đề) nhưng chỉ là những cố gắng tìm hiểu, suy nghĩ về vấn đề này qua sự kiện “nóng” về Văn Miếu  đã diễn ra nhằm đưa ra ánh sáng sự thật về thời điểm ra đời của Văn Miếu – Quốc Tử Giám  sau khi đã khảo sát các sử liệu xưa nhất còn lại và cũng thật bất ngờ, chúng tôi đã phát hiện ra  một  sự thật ẩn dấu suốt  bao thế kỷ đã qua đi! Phát hiện mới này sẽ có khả năng làm đảo lộn, phủ nhận một định kiến, ngộ nhận xưa nay về thời điểm ra đời của Văn Miếu – Quốc Tử Giám:

     1- Văn Miếu  là gì ?         

                Văn Miếu, theo các tự điển Trung Quốc như Từ nguyên, Từ hải, Hán ngữ đại tự điển…thì  nói chung đều cho tên gọi Văn Miếu xuất hiện vào thời nhà Nguyên, Minh; vì trước đó đời Đường đã từng gọi Khổng Miếu là Văn Tuyên Vương Miếu, nên mới  gọi tắt là Văn Miếu  và  dùng chữ “Văn” để đối  lại, phân biệt với chữ “Vũ” trong Vũ Miếu - miếu thờ Quan công- ,  nói chung các tự điển trên đều cho Văn Miếu chính là tên gọi khác của Văn Tuyên Vương Miếu (Khổng Miếu). Còn  theo các tự điển Việt Nam thì cũng không khác gì chẳng hạn như trong Đại Nam Quốc âm tự vị (1895-1896), Huỳnh Tịnh Của đã ghi nhận: Miếu , Văn Thánh Miếu: miễu thờ đức Khổng Tử hay Hán Việt tự điển (1932) của  Đào Duy Anh cũng định nghĩa Văn Miếu: Miếu thờ Khổng Tử do nhà nước dựng lên. Vậy thì đã rõ, Văn Miếu là đền, miếu thờ Khổng Tử, nhưng cách giải thích trên chỉ chú trọng đến mục đích chung của Văn Miếu là nơi thờ tự nhưng lại không chú ý đến chữ “Văn”, ngoài sự thờ tự Khổng tử ra Văn Miếu còn là nơi tập trung, học tập, phát huy, tưởng niệm về “Văn”: bao gồm học vấn giáo dục, lễ nhạc, văn hiến  Nho giáo ...(chú ý: “Văn” không nên hiểu đơn giản chỉ là văn chương, theo Hán Việt tự điển (1942) của Thiều Chửu: Văn, cái dấu vết do đạo đức lễ nhạc giáo hóa mà có vẻ đẹp đẽ  rõ rệt gọi là văn, như văn minh 文明, văn hóa文化) nên mới có thêm nào là Khuê Văn Các, Quốc Tử Giám (như Văn Miếu Hà Nội), trong Vân Ðài Loại Ngữ - Vựng Ðiển Loại Lê Quý Đôn  đã chép: “18. Văn miếu nhà Minh: Tứ phối: Nhan Uyên, Tử Tư (bên tả), Tăng Sâm, Mạnh Kha (hữu).19. Minh Thế Tông lập đền Khải thánh ở bên trái học miếu để thờ cha mẹ Khổng Khâu, cùng các hiền nho như Nhan Uyên, Tăng Sâm, v.. v.. 20. Từ đời nhà Ðường, nhà Tống mở nhà học khắp nơi; nhưng văn miếu có qui chế riêng” [bản dịch Phạm Vũ và Lê Hiền, Sài Gòn 1973 (tr. 190-1)] vậy Văn Miếu có thể hiểu như một quy mô kiến trúc bao gồm sự thờ kính Khổng tử lẫn sự tôn vinh “Văn” của Nho giáo. Tóm lại, Văn Miếu (Văn Tuyên Vương Miếu) theo nghĩa chính là đền, miếu thờ kính Khổng Tử và có thể hiểu rộng thêm ngoài sự thờ tự Khổng tử ra còn là nơi tưởng niệm, học hành và phát huy đạo lý Thánh Hiền  nên ở Trung Quốc cũng như Việt Nam xưa, Văn Miếu thường là một kiến trúc bao gồm Miếu: nơi tế tự Khổng Tử và Văn: (trường) Quốc Tử giám.

     

     2- Văn Miếu và Quốc Tử Giám theo sử liệu xưa :

         Việt sử lưọc là một  tác phẩm sử học khuyết danh – xưa nhất hiện còn lại, viết vào khoảng đời Trần – đã từng ghi chép vào năm Bính Tý (1156) triều Lý Anh Tông như sau: “冬,十月, 起國威行宮及孔子祠": Mùa Đông, tháng 10, xây dựng hành cung Quốc Oai và đền thờ Khổng Tử” và còn tìm  thấy thêm một đoạn liên quan Văn Miếu nữa cũng ở  triều  Lý Anh Tông vào năm Tân Mão (năm 1171): “脩文宣王廟” : Tu sửa Văn Tuyên Vương miếu (Khổng Miếu) [bản chữ Hán ký hiệu VHV1521, Viện Nghiên Cứu Hán Nôm theo Việt sử lược, Trần Quốc Vượng (dịch và chú giải), NXB Thuận Hóa - Trung Tâm Văn Hóa Đông Tây. 2005], qua Việt sử lược ta thấy dường như chỉ ghi chép về một kiến trúc cỡ nhỏ và chỉ có mục đích chính là dùng để thờ kính Khổng Tử chứ không mô tả như một kiến trúc lớn  bao gồm vừa là nơi thờ tự  vừa là nơi học hành (Khổng Miếu và Quốc Tử Giám) và nếu theo góc độ này A.Polyakov sẽ phần nào đúng khi không công nhận thế kỷ XI chưa có Văn Miếu nhưng chỉ có miếu, đền thờ Khổng (hiểu theo nghĩa trên) [Xem thêm trong “Vai trò của Nho  giáo ở Đại Việt thời Hậu Lý Sơ (1010-1127)” A.Polyakov, Hội thảo quốc tế về Nho giáo ở Việt Nam 2007, (http://www.hannom.org.vn/default.asp?CatID=6)]

Nhưng nếu hiểu Khổng Tử Từ = Văn Tuyên Vương miếu = Văn Miếu (như đã trình bày ở trên) thì ngược lại cũng có thể cho rằng  thế kỷ XI, nhà Lý đã từng xây dựng một đền thờ Khổng tử hay nói cách khác là Văn Miếu. Sự tranh cãi, khác biệt chẳng qua là do khái niệm về “Văn Miếu” như  theo Polyakov thì thế kỷ XI chưa thể có mô hình Văn Miếu vì: “Thuật ngữ “Văn miếu” có thể sử dụng được đối với Khổng miếu Thăng Long chỉ vào thời nhà Lê, bắt đầu từ thế kỷ XV” [Bđd], quan điểm này tỏ vẻ  cực đoan, máy móc vì  thực ra soạn giả của ĐVSKTT chỉ dùng danh xưng phổ biến đương thời là “Văn Miếu” để nói về một mô hình bao gồm: đền thờ Khổng Tử và cũng là trường học cho hoàng tử, mô hình này không khác gì Văn Miếu đời Minh chứ không phải là soạn giả ĐVSKTT đã khẳng định vào đời Lý đã xuất hiện Văn Miếu (thuộc đời Minh)! Còn theo PGS.TS Tạ Ngọc Liễn thì khẳng định nhà Lý đã từng xây dựng Văn Miếu, một cách gọi khác của  Văn Tuyên Vương Miếu (Khổng Miếu) vào thời Minh – Lê  xét ra cũng không có gì sai lầm. Sau Việt sử lược, đến  Đại Việt Sử Ký Toàn thư – bộ sử được biên soạn vào triều Lê  do sử thần Ngô Sĩ Liên chấp bút vâng theo ý chỉ của vua Lê Thánh Tông  đã từng ghi chép như sau vào triều Lý Thánh Tông năm 1070: “Mùa thu tháng 8, làm Văn Miếu, đắp tượng, Khổng Tử, Chu Công và Tứ phối, vẽ tượng Thất thập nhị hiền, bốn mùa cúng tế. Hoàng thái tử đến đấy học.” [bản dịch của Viện KHXH 1985-1993, NXB KHXH Hà Nội 1993], nhưng có lẽ cần phải thẩm định lại đoạn văn chuyển dịch trên đây, theo nguyên bản chữ Hán. bản in còn lưu lại là bản in Nội Các Quan Bản, mộc bản khắc năm Chính Hòa thứ 18 (1697) - có lẽ chỉ là bản khắc lại bản Chính Hòa 18 - được phổ biến trên trang web http://www.nomna.org/ĐVSKTT/dvsktt.php?IDcat=31], (trang 5a) thấy chép như sau:

“秋,八月,脩文廟,塑孔子,周公及四配像,畫七十二賢像,四時享祀”: thu,bát nguyệt, tu Văn Miếu, tố Khổng Tử, Chu Công cập tứ phối tượng, họa thất thập nhị hiền tượng, tứ thời hưởng tự” như vậy thật rõ ràng về mặt dịch thuật có sự lầm lẫn về từ ngữ 脩文廟 tu Văn Miếu làm sao có thể dịch là “làm Văn Miếu” được! Chữ Hán 脩 tu là sửa chứ không phải là làm,  theo Hán Việt tự điển của Thiều Chửu: Tu: Sửa, sửa cho hay tốt gọi là tu. Như tu thân 修身 sửa mình, tu lý cung thất 修理宮室 sửa sang nhà cửa, vậy 脩 tu  không hề có nghĩa là làm! Có lẽ nhóm dịch giả đã bị “tiềm thức” ám ảnh bởi định kiến “Văn Miếu lần đầu tiên được xây dựng vào triều Lý Thánh Tông” nên mới cố ý dùng chữ “làm” như muốn tránh từ ngữ “tu sửa” để dịch từ chữ 脩 tu một cách mơ hồ, lạ tai đến thế, vì  trong tiếng Việt xưa nay không ai nói “làm” Văn Miếu  mà chỉ nói “xây” hay  “dựng” Văn Miếu. Vậy chỉ có thể dịch 脩文廟 là tu sửa, sửa sang Văn Miếu. Trong bộ Lược Sử Việt Nam của Vũ Ngự Chiêu, phần ghi chú đã  viết như sau : “…Ðại Việt Sử Ký Tiền Biên, 1997:238: Chép là “sửa Văn Miếu, đắp tượng Khổng Tử, Chu Công, và tứ phối [Nhan Uyên, Tăng Sâm, Mạnh Kha, Khổng Cáp]”, giáo sư Nguyễn Tài Thư có lẽ là người đầu tiên đã phát hiện ra chữ 脩 tu đồng nghĩa với chữ 修 tu là sửa sang trong ĐVSKTT nên GS đã hiểu là “sửa sang Văn Miếu” và cho Văn Miếu đã xuất hiện trước đó từ lâu [Nho học Việt Nam đầu thời kỳ độc lập và thời điểm thành lập Văn miếu ở Thăng Long, Nho giáo ở Việt Nam. NXB Khoa học xã hội (kỷ yếu hội thảo quốc tế). Viện nghiên cứu Hán Nôm, Viện Harvard-Yenchin. Hà Nội 2006.] Thật  quá bất ngờ,  ĐVSKTT không bao giờ khẳng định là vào năm 1070 Văn Miếu lần đầu tiên được xây dựng  như mọi người vẫn hằng tin tưởng và khẳng định bấy lâu nay. ĐVSKTT  theo nguyên văn chữ Hán  chỉ ghi chép một sự thật là vào năm 1070, vua Lý Thánh Tông cho sửa sang lại một đền thờ Khổng Tử, đã được xây dựng trước đó và thật hiển nhiên theo sử thần Ngô Sĩ Liên – đúng ra là vua quan nhà Lê – thì Khổng Miếu đã xuất hiện trước thế kỷ XI! Ở đoạn văn quan trọng này, tên gọi “Văn Miếu” lần đầu tiên được sử dụng  trong ĐVSKTT  khi ghi chép về sự kiện “trùng tu” một đền thờ Khổng Tử đã từng được xây dựng vào các triều đại trước nhà Lý, cũng chính trong đợt tu bổ này, đền thờ Khổng Tử  đã được mở rộng thêm như ĐVSKTT đã chép: “Hoàng thái tử đến đấy học”, hướng đến sự nghiệp giáo dục các hoàng thái tử  và về sau cũng theo bộ sử này chính nơi đây sẽ thu nhận thêm các quan lại có học vấn (biết chữ). Như vậy ở triều Lý, vua Lý Thánh Tông đã  lần đầu tiên cho tu sửa lại đền thờ Khổng  theo mô hình mới: thờ Khổng + trường Quốc học  thì hiển nhiên không còn là một Khổng Miếu thuần túy với mục đích tế tự Khổng Tử nữa nhưng bắt đầu từ đây đã trở thành mô hình kiến trúc văn hóa giống như Văn Miếu thời Minh. Cũng trong ĐVSKTT vào năm 1156 chép : “建孔子廟”: Xây dựng Khổng miếu, như vậy theo quan điểm, cách dùng chữ của ĐVSKTT không phải là hễ nói đến đền thờ Khổng Tử là đều dùng 2 chữ “Văn Miếu” nhưng ĐVSKTT chỉ dùng thuật ngữ Văn Miếu một cách trang trọng cho triều Lý Thánh Tông, nghĩa là chỉ vào năm 1070, Văn Miếu được tu  bổ lại từ một đền thờ Khổng Tử (Khổng Tử Từ, Văn Tuyên Vương Miếu)) chứ không phải là lần đầu tiên được xây dựng, còn đến năm 1156, Lý Anh Tông đã cho xây dựng một đền thờ riêng cho Khổng Tử (không thờ Chu Công...) nên mới gọi là Khổng Tử Miếu. Nếu tin vào ĐVSKTT, thật ra xét về thư tịch hay các bằng chứng di vật văn hóa, ….trong tình hình hiện nay không có một chứng cứ nào trái ngược lại với sự ghi chép về Văn Miếu như ĐVSKTT  nên ta không thể hoài nghi gì cả, thật quá rõ không phải chỉ đến đời Lý Thánh Tông mới có Khổng Miếu nhưng trước đời Lý đã từng có một đền thờ Khổng Tử rồi và từ thời nào thì sử sách còn lại không nói đến. Còn theo nhãn quan của “Khâm định việt sử thông giám cương mục” (Quốc sử quán triều Nguyễn) đã ghi chép vào năm 1070 như sau: “秋八月初立文廟”: Tháng 8, mùa thu. Mới lập nhà Văn Miếu [nguyên văn chữ Hán trong nomfoundation.org, bản in năm Kiến Phúc 1884] và đến năm  1156, chép: “Lập miếu thờ Khổng Tử. Hồi đầu đời Lý, Văn Miếu thờ chung cả Chu Công và Khổng Tử; đến đây, Tô Hiến Thành xin lập miếu riêng để thờ Khổng Tử, nhà vua y nghe theo lời: lập miếu Khổng Tử ở phía Nam thành Thăng Long” [bản dịch Viện Sử Học (1957-1960). Nhà xuất bản Giáo Dục (Hà Nội) ấn hành 1998] Nếu thế thì chính KĐVSTGCM đã là nguyên nhân dẫn đến cách hiểu sai lạc về sự khai sinh của Văn Miếu khi sử gia nhà Nguyễn hạ bút viết “立文廟 Lập Văn Miếu” Đây chính là sự sai lầm lần đầu tiên của sử học VN sau ĐVSKTT dẫn đến một định kiến, ngộ nhận  xưa nay về sự khai sinh của Văn Miếu Việt Nam trong lịch sử, chẳng hạn có thể kể  ra trong Việt Nam phong tục [Nhà xuất bản Văn hoá-thông tin tái bản, Hà Nội 2003], học giả Phan Kế Bính đã viết vào năm 1915: “Đến đời vua Lý Thánh tông, nhà Lý mới lập Văn Miếu, tức đền Giám Hà Nội bây giờ, học giả  Trần Trọng Kim trong Việt Nam sử lược vào năm 1919 [Trung tâm học liệu in lần thứ nhất vào năm 1971] đã viết: “Ngài lại có ý muốn khai-hóa sự văn-học, lập văn-miếu, làm tượng Chu-công Khổng-tử và 72 tiên-hiền để thờ. Nước ta có văn-miếu thờ Khổng-tử và chư hiền khởi đầu từ đấy”, rồi tiếp đến Việt Nam văn hoá sử cương (1938), Lịch sử Việt Nam (1955 - 1057) của học giả  Đào Duy Anh và các sách liên quan sử học của các học giả, sử gia khác về sau kể cả trong và ngoài nước VN cũng không tránh khỏi định kiến trên. Cho đến tận hôm nay định kiến này vẫn được truyền bá, giảng dạy không một ai hoài nghi cho nên không lạ gì có sự phản ứng phủ nhận “cái mới” từ 20 năm qua như số phận của  ý kiến cho rằng   thế kỷ XI chưa có Văn Miếu-Quốc Tử Giám  do TS Alexey Polyakov đặt ra rồi cuối cùng đã trở nên “điểm nóng” trong giới nghiên cứu sử học VN và mới được đón nhận cởi mở muộn màng như lời của GS Sử học Phan Huy Lê: “quan điểm của TS Polyakov cần được tiếp nhận với thái độ cởi mở, còn để khẳng định đúng sai thì cần tiếp tục được nghiên cứu”. Sau ĐVSKTT chính  nhà Nho Ngô Thời Sĩ trong Việt sử tiêu án -soạn năm 1775- đã từng  ghi chép : “(Lý Thánh Tông): Vua sai sửa sang Văn Miếu, tô tượng Khổng Tử và Chu Công, thờ cúng đủ bốn mùa”  [bản dịch của Hội liên lạc nghiên cứu Văn Hóa Á Châu năm 1960] (tôi chưa tìm ra bản chữ Hán nhưng qua lời dịch là “sửa sang Văn Miếu” chắc chắn là chữ tu Văn Miếu脩文廟 chứng tỏ Ngô Thời Sĩ đã đọc ĐVSKTT một cách chính xác) để nhận thức được rằng: Văn Miếu đã đưọc tu bổ, sửa sang lại theo chính sử (ĐVSKTT) vào năm 1070 triều vua Lý Thánh Tông chứ hoàn toàn không phải là: Văn Miếu lần đầu tiên được xây dựng vào năm 1070 ở thời Lý  như  KĐVSTGCM  và sau này qua  sách sử, giáo khoa khác.

        Qua những khảo sát trên, ta thấy cần phải xem xét, hiểu lại vấn đề khai sinh của Văn Miếu  cho được minh bạch. Nếu tin vào VSL ( … xây dựng hành cung Quốc Oai và đền thờ Khổng Tử ), thì đời Lý Anh Tông, năm 1156 đã từng xuất hiện một đền thờ Khổng Tử và nếu hiểu “Khổng Tử Từ” chính là Văn Miếu (nói theo thuật ngữ đời Minh – Lê)  thì sớm nhất có thể ghi nhận  dấu mốc niên đại của Văn Miếu  là năm 1156 và chứng tỏ vào thế kỷ XI, nhà Lý đã có Khổng Miếu hay Văn Miếu. Nhưng  có lẽ  cần phải bàn thêm  về đoạn ghi chép súc tích trong VSL “...khởi Quốc Oai hành cung cập Khổng Tử Từ “, ở đây là nói về sự kiện xây dựng hành cung ở Quốc Oai (Hà Tây) và cùng lúc xây luôn một đền thờ Khổng Tử cũng có thể hiểu là xây dựng ở Quốc Oai (Hà Tây)  chứ không phải là ở hoàng cung Thăng Long - Hà Nội hiện nay nơi có di tích Văn Miếu -? và cũng  không khẳng định là Khổng Miếu được  xây dựng lần đầu tiên trong lịch sử . Nhưng nếu tin và dựa vào ĐVSKTT, Văn Miếu  đã được tu sửa  (lần đầu tiên ở nhà Lý) vào năm 1070 đời Lý Thánh Tông và từ đó có thể xác nhận trong lịch sử VN, trước năm 1070 đã từng xuất hiện một đền thờ Khổng Tử - Khổng Tử Từ, Văn Tuyên Vương Miếu - và như vậy dấu mốc niên đại đã  lùi về quá khứ xa hơn nữa có thể là vào đời Đinh - Tiền Lê, hay nếu chỉ xét về sự hiện hữu của đền thờ Không Tử trên đất Việt xưa thì cũng rất có thể là vào thời thuộc Hán. Trong lịch sử, theo truyền thống Nho giáo  nơi nào có sự truyền dạy, quảng bá Nho học là nơi ấy chắc chắn có đền thờ Khổng Tử -Vạn Thế Sư Biểu, như giáo sư Nguyễn Tài Thư đã viết trong “Nho học Việt Nam đầu thời kỳ độc lập và thời điểm thành lập Văn miếu ở Thăng Long” [sđd] như sau: “Đường Thái Tông không những xuống chiếu hạ lệnh xây Khổng miếu ở nhà Thái học kinh đô để thờ Tiên thánh Khổng Tử và Tiên sư Nhan Hồi mà còn hạ lệnh cho các nhà học ở các châu, huyện phải lập Khổng Miếu”. Dấu vết xưa nhất liên quan giáo dục là ở thời Tây Hán, Lê Tắc đã ghi chép trong An Nam chí lược (biên soạn năm 1335) quyển thứ 14, Học hiệu:“Cuối đời Tây-Hán, Tích Quang cai-trị Giao-chỉ Nhâm-Diên cai trị Cửu-Chân, dựng nhà học-hiệu, dạy dân noi theo nhân nghĩa.” [theo bản dịch Ủy ban phiên dịch sử liệu Việt Nam 1960. NXB Viện Đại học Huế 1961] Khổng Miếu có khả năng xuất hiện vào thời kỳ này. Nhưng thực ra, Khổng Miếu (Văn Miếu) đúng nghĩa ở Việt Nam cổ đại phải do nhà nước chính thức xây dựng và chỉ hiện hữu ở thời kỳ đất nước độc lập tự chủ mà thôi cho nên qua thư tịch cổ hiện còn lại chỉ có thể xác định vào đời Lý, đã từng diễn ra sự kiện lịch sử (1070) là tu sửa Khổng Miếu vốn đã có từ các đời trước.

        Về quan điểm cho rằng thời Lý, Phật Giáo toàn thịnh khó có khả năng xuất hiện Khổng Miếu hay Văn Miếu (như ý kiến của TS A.Polyakov) tuy có vẻ hợp lý nhưng thực ra lại “phi lịch sử” vì trong lịch sử, qua thư tịch ta thấy rõ ở Trung Quốc vào thời Đường, Phật Giáo cực thịnh nhưng vẫn thấy Nho học phát triển, vẫn thấy tuyên xưng, phong Khổng Tử làm Văn Tuyên Vương và Khổng Miếu được gọi là Văn Tuyên Vương Miếu, trường học kinh đô được gọi là Quốc Tử Giám, học và giảng dạy về Nho Giáo, Tứ Thư, Ngũ Kinh…bấy nhiêu cũng đủ chứng tỏ ở Đại Việt – nước đồng văn – dù ở triều đại nhà Lý, Phật giáo hưng thịnh nhưng sự kiện tu sửa Văn Miếu, hình thành Quốc Tử Giám là một sự thật lịch sử xảy ra vào thời đại này, hơn nữa theo sử sách xưa, nhà Lý đã từng mở những khoa thi mang tinh thần Nho Giáo  vào những năm 1075 tuyển Minh kinh bác học và thi Nho học tam trường, năm 1086 thi người có văn học trong nước, sung làm quan ở Hàn lâm viện; năm 1165 thi học sinh; năm 1185 thi sĩ nhân trong nước, người nào từ 15 tuổi mà thông thi thư thì được vào hầu học ở ngự điện càng chứng tỏ Nho Giáo đã bắt đầu xuất hiện và có ảnh hưởng quan trọng ngay cả vào thời kỳ Phật Giáo toàn thịnh.

          Tóm lại: Văn Miếu  hiểu như đền, miếu Khổng Tử, theo sử sách còn lại chỉ xác nhận sự kiện vào thế kỷ XI, nhà Lý đã từng có những cuộc tu bổ và xây thêm (?) đền thờ Khổng tử vào những năm 1070, 1156, 1171 chứ không phải là  lần đầu tiên Văn Miếu được xây dựng vào năm 1070 vào triều vua Lý Thánh Tông  như mọi người bấy lâu nay hằng tin tưởng và truyền bá.

          Nói đến Văn Miếu không thể không nhắc đến Quốc Tử Giám, cũng như vấn đề về thời điểm ra đời của Văn Miếu, Quốc Tử Giám cũng đã từng đưọc truyền thông  từ lâu đời rằng năm 1076 triều Lý Thánh Tông, lần đầu tiên Quốc Tử Giám được thành lập và mọi người bấy lâu vẫn tin tưởng không một chút nghi hoặc. Nhưng xem kỹ lại các sử liệu xưa thì hóa ra không phải thế: Việt sử lược, An Nam chí lược không ghi chép gì về Quốc Tử Giám. Trong Đại Việt sử ký toàn thư - Quyển III -Thánh Tông Hoàng Đế (trang 10 a),có đoạn viết: “選文職官員,識字者入國子監”: Chọn quan viên văn chức, người nào biết chữ cho vào Quốc Tử Giám” (trang 10a), ĐVSKTT

không hề ghi chép sự kiện trọng đại của Quốc Tử Giám khi lần đầu tiên được xây dựng là một điều bất bình thường, đáng suy nghĩ, đoạn văn trên chỉ nhắc đến Quốc Tử Giám như một sự đã rồi, có nghĩa là QTG đã đưọc xây dựng và hoạt động rồi nhưng từ bao giờ, ĐVSKTT không cho biết gì ngoài đoạn văn sau: “ Canh Tuất, Thần Vũ năm thứ 2 [1070], (Tống Hy Ninh, năm thứ 3...Mùa thu, tháng 8, làm Văn Miếu, đắp tượng Khổng Tử, Chu Công và Tứ phối , vẽ tượng Thất thập nhị hiền , bốn mùa cúng tế. Hoàng thái tử đến học ở đây.” Như vậy ta có thể ngầm hiểu, theo ý tứ của sử thần nhà Lê rằng: Văn Miếu cũng chính là nơi dành cho hoàng thái tử đến học và sau này cũng theo ĐVSKTT, cho cả quan viên văn chức biết chữ vào đây (để giảng dạy, làm việc) hiểu như thế thì Quốc Tử Giám đã bắt đầu xuất hiện từ năm 1070 chứ không phải là 1076! Có lẽ chính vì thấy ĐVSKTT viết mơ hồ nên đến Khâm định Việt sử thông giám cương mục đã viết rõ lại như sau : “Bính Thìn, năm Anh Vũ Chiêu Thắng thứ 1 (1076). (Tống, năm Hi Ninh thứ 9)...Tháng 4, mùa hạ...Lập nhà Quốc Tử Giám; tuyển trong các văn thần lấy những người có văn học, bổ vào đó.”(sđd) Có thể nói một lần nữa, đây chính là đầu mối dẫn đến định kiến bấy lâu về niên đại ra đời của QTG! Đáng chú ý là vào đời vua Lý Nhân Tông là giai đoạn chiến tranh Tống – Việt thì làm sao vào năm 1076 chính là lúc quân Tống bắt đầu xâm lược Đại Việt thì vua nhà Lý còn đầu óc nào hạ lệnh cho xây cất Quốc Tử Giám làm  hao tốn tiền của, nhân lực và thời gian! Nhưng nếu dựa vào ĐVSKTT, ta không có cơ sở nào để khẳng định vào năm 1076 QTG lần đầu tiên được tạo lập. Cách hành văn và cách dùng từ của ĐVSKTT (Chọn quan viên văn chức, người nào biết chữ cho vào Quốc tử giám) đã chứng tỏ vào năm này, Lý Nhân Tông chỉ bổ dụng các quan biết chữ vào Quốc Tử Giám vốn đã có rồi chứ không phải là bắt đầu xây dựng và chẳng qua là nói một chỗ học hành của cung đình, nhà nưóc, chẳng hạn như đã từng nói Văn Miếu cũng là nơi con vua học hành, ở đây ta thấy danh xưng Văn Miếu và Quốc Tử Giám đã đưọc dùng theo kiểu cách thời đại nhà Minh – Lê. Thực ra ngay từ năm Tự Đức thứ 29 (1876), Tư nghiệp Quốc Tử Giám là Nguyễn Thông trong sách Việt sử cương giám cương mục khảo lược đã từng hoài nghi, cải chính như sau: “Lý Nhân Tông năm Anh Vũ Chiêu Thắng thứ 1 (1076), chọn quan viên văn chức có biết chữ bổ vào nhà Quốc Tử Giám, mà năm nào xây dựng nhà Giám, không thấy nói rõ. Vậy nên chua lại rằng: Quốc Tử Giám nhà Lý xây dựng, không rõ năm tháng nào” [Viện Sử Học, bản dịch của Đỗ Mộng Khương, NXB Văn Hóa Thông Tin, Hà Nội 2009, trang 77] Do đó có thể đi đến nhận định: Quốc Tử Giám theo ĐVSKTT đã ra đời vào năm 1070 cùng với sự kiện Lý Thánh Tông cho tu sửa lại Khổng Miếu. Về mặt lịch sử, như trên đã chứng minh Văn Miếu đã xuất hiện trước thế kỷ XI, nhà Lý và về Quốc Tử Giám có thể nói cũng vậy,  tên gọi Quốc Tử Giám có từ thời nhà Tùy – Đường  đến nhà Minh cũng còn dùng  và chẳng qua là một cách gọi khác của trường học nhà nước  ở kinh thành, đã từng xuất hiện với các triều đại trước như Quan học, Thái Học, Quốc Tử Học,… Hiểu như thế thì  Quốc Tử Giám cũng không phải là lần đầu tiên xuất hiện vào năm 1070 nhưng có thể xuất hiện ở các triều đại trước nhà Lý, trong An Nam chí lược, Lê Tắc đã ghi chép:“Cuối đời Tây-Hán, Tích Quang cai-trị Giao-chỉ Nhâm-Diên cai trị Cửu-Chân, dựng nhà học-hiệu, dạy dân noi theo nhân nghĩa.” [Sđd] như thế  thì dấu vết xưa nhất về trường học ở Giao chỉ đã xuất hiện từ cuối thời Tây Hán, nhưng dù vậy, trong bối cảnh thuộc Hán thì ngôi trường đó về hành chính chỉ là của quận huyện Trung Quốc chứ không phải là một trường học chính thức của nước Việt xưa cho nên xét về một quốc  gia độc lập thì không thể gọi đó là trường học cung đình (quốc học) như tên gọi Quốc Tử Giám, đáng tiếc là trong các sử liệu ít ỏi còn lại đến nay vẫn chưa tìm ra chứng cứ xác nhận trường học nhà nước (Quốc học) cũng như Khổng Miếu (Văn Miếu) đã  xuất hiện trong các triều đại trước nhà Lý, dù vậy xét về danh xưng và sự gắn liền theo mô hình kiến trúc Văn Miếu : Miếu + Trường Học  thì ta vẫn có thể cho vào thời Lý, Quốc Tử Giám  bắt đầu xuất hiện vào năm 1070 khi vua Lý Thánh Tông cho tu sửa đền thờ Khổng và đã mở rộng thành trường học cung đình, nhà nước.

        

          KẾT LUẬN: Qua tìm hiểu, khảo sát  trên, cùng với Văn Miếu thì Quốc Tử Giám bấy lâu nay đã bị sử học VN ngộ nhận về niên đại ra đời mà không hay biết. Sự thật  theo bộ sử triều Lê là  Đại Việt sử ký toàn thư, vào thế kỷ XI, triều Lý, Khổng Miếu hay Văn Miếu đã từng xuất hiện trước dấu mốc năm 1070  vì đã có sự kiện vua Lý Thánh Tông cho  tu bổ Khổng Miếu  và Quốc Tử Giám chỉ bắt đầu xuất hiện từ khi đền thờ Khổng Tử được tu bổ vào năm 1070, Khổng Miếu đã đưọc mở rộng thêm như một trường học nhà nước, cung đình. Rất có khả năng Khổng Miếu và Quốc Tử Giám đã hiện diện vào thời Bắc thuộc, nhưng vào thời kỳ đất độc lập tự chủ khởi đầu từ nhà Đinh, đáng tiếc là không còn dấu vết nào trong thư tịch cổ hiện còn xác định Khổng Miếu (Văn Miếu) đã xuất hiện từ triều đại nào trước nhà Lý. Nguyên nhân của sự ngộ nhận lớn về thời điểm ra đời của Văn Miếu và Quốc Tử Giám có lẽ xuất phát từ bộ sử triều Nguyễn là Khâm định Việt sử thông giám cương mục đã cố ý hiểu và sửa lại một cách chủ quan sự kiện lịch sử đã được biên soạn trong  bộ sử triều Lê là Đại Việt sử ký toàn thư  khiến cho sử học cận hiện đại  đều  lệch hướng  theo và tạo nên một định kiến sai lầm. Mong rằng với phát hiện  mới này sẽ đóng góp một phần nhỏ vào nền sử học Việt Nam nói chung và nói riêng về vấn đề Văn Miếu và Quốc Tử Giám để đưa ra ánh sáng sự thật  về sự kiện lịch sử phù hợp theo tinh thần khoa học.                                                                                       

                                                                                   

                                                                      Biên Hòa, Lập Xuân, 08 – 01 – 2010

                                                                                            Đinh Văn Tuấn

(Bài viết này lần đầu tiên đăng ở Tạp Chí Hợp Lưu số 109 - 2010, nhưng sau đã được chỉnh lý, bổ sung tài liệu mới, hoàn chỉnh  vào ngày 13 – 3 – 2011 và đăng trên Tạp Chí Xưa & Nay số 380 tháng 05.2011: Đặt lại vấn đề thời điểm ra đời của Văn Miếu và  số 382 tháng 06.2011: Về thời điểm ra đời của Quốc Tử Giám)